Κοσμάς ο Αιτωλός, ο δικός μας Άγιος
Κοσμάς ο Αιτωλός, ο δικός μας Άγιος
(Μέγα Δένδρο Απόκουρου Αιτωλίας 1714-Κολικόντασι Αλβανίας 24 Αυγούστου 1779)
Κείμενο-φωτογραφίες Απόστολος Κων. Καρακώστας
Εξήντα χρόνια πέρασαν από την 20η Απριλίου 1961 που ανακηρύχθηκε επίσημα Άγιος ο Ιερομόναχος Κοσμάς ο Αιτωλός από την Ορθόδοξη Εκκλησία. Για τον λαό μας αυτή η επίσημη πράξη του Πατριαρχείου της Κωνσταντινούπολης ήταν αυτονόητη. Όλοι τον αναγνώριζαν και τον λάτρευαν σαν τον Άγιό τους από τα προεπαναστατικά χρόνια ακόμα. Από την εποχή που περιόδευε από χωριό σε χωριό ο λαός διέκρινε την αγιότητά του και τον αποκαλούσε Άγιο. Έτσι αναφέρονταν ζωντανός ακόμα, στα γραφτά της εποχής του που έχουν διασωθεί.
Η ζωή του είναι στενά συνδεμένη με το ορθοπόδισμα του Ελληνικού Έθνους. Με τις περιοδείες του στην νότια Βαλκανική χερσόνησο, εμψύχωσε το ηθικό των χριστιανών κατοίκων. Και εκείνοι ανέθρεψαν τα παιδιά και τα εγγόνια τους με τις προφητικές διδαχές του. Αυτά τα παιδιά και εγγόνια είναι αυτά, που χάρις στον φωτισμένο Δάσκαλο που προηγήθηκε, πήραν τα λιγοστά τους όπλα και ξεσηκώθηκαν. Μετά από τόσους αιώνες σκλαβιάς, έκαναν την αδιανόητη για την εποχή Επανάσταση του 1821. Έχυσαν ποτάμια το αίμα τους, αλλά κατάφεραν και χάρισαν την ελευθερία στον τόπο μας.
Το έργο του Πατροκοσμά δεν ήταν εύκολο, απόδειξη ο τραγικός του θάνατος. Τα έβαλε μόνος του με μια ολόκληρη Αυτοκρατορία και κόντρα στους πολυποίκιλους εκπροσώπους της στην υποδουλωμένη χώρα μας. Οι ντόπιοι κοτζαμπάσηδες, οι ισχυροί και πλούσιοι, οι καχύποπτοι Βενετοί, οι Εβραίοι έμποροι, ακόμα και πολλοί υψηλόβαθμοι ιερωμένοι τον έβλεπαν σαν απειλή για τα συμφέροντά τους. Έκανε μακροχρόνιες περιοδείες, δίδασκε τους Χριστιανούς και μάθαινε γράμματα τα παιδιά τους. Άνοιξε μέσα σε 20 χρόνια πάνω από 200 σχολεία για τα Ελληνόπουλα. Τα συμφέροντα των κατακτητών ήταν να κρατούν τον ντόπιο πληθυσμό αγράμματο, χωρίς γνώσεις ιδανικά και όνειρα για καλύτερες μέρες. Ο ταπεινός καλόγερος, με μόνη περιουσία το ράσο που φορούσε, ήταν ο εχθρός που τους φόβιζε. Εκείνοι γνώριζαν την αποφασιστικότητά του, τον ανιδιοτελή χαρακτήρα του και ότι με καμία δύναμη δεν θα τον έφερναν με τα νερά τους. Με διαταγή του Κουρτ πασά Βερατίου και με ψεύτικες κατηγορίες στις 23 Αυγούστου 1779 τον συνέλαβαν και την επόμενη μέρα Σάββατο 24 τον εκτέλεσαν με απαγχονισμό στο χωριό Μόγιαλι στο Φίερι της Αλβανίας. Το λείψανό του το απογύμνωσαν και το έριξαν στα νερά του ποταμού Άψου. Οι οπαδοί του για τρεις μέρες έψαχναν, τον βρήκε ένας παπάς, τον ανέσυραν και τον έθαψαν στον ναό των Εισοδίων της Θεοτόκου Παναγίας στο Κολικόντασι. Ο βίος και το μαρτυρικό του τέλος διαμόρφωσαν την πεποίθηση χριστιανών και μουσουλμάνων ότι ήταν Άγιος άνθρωπος.
Η είδηση για τον θάνατό του έγινε από στόμα σε στόμα γνωστή σε όλη την Χριστιανοσύνη. Ο σπόρος που για 20 χρόνια ο Άγιος έσπερνε κάρπισε. Όλοι όσοι τον είχαν γνωρίσει, μετέφεραν προφορικά τα διδάγματά του και οι σκλαβωμένοι πρόγονοί μας πεισμάτωσαν. Δίδαξαν στα παιδιά τους, που χάρις στον Άγιο έμαθαν γράμματα, τον λόγο του. Και αμέσως μετά τον θάνατό του άρχισαν να καταγράφονται οι διδαχές του, να γίνονται βιβλία και να εξαπλώνονται οι ιδέες του. Συγχρόνως άρχισαν οι πρώτες απεικονίσεις του, σε τοίχους εκκλησιών και σε φορητές εικόνες. Εν όσον ήταν ζωντανός, λαϊκοί ζωγράφοι τον είχαν απεικονίσει θεωρώντας τον Άγιο. Έτσι έγιναν εικόνες του στην Αγιά Λάρισας (1765), στην Μπαμπίνη Αιτωλοακαρνανίας (1767), και σε άλλα πέντε μέρη της Ηπείρου. Πάνω από τον τάφο του φιλοτεχνήθηκε (1779) η πρώτη τοιχογραφία. Αποτοιχίστηκε και φυλάσσεται στην Αρχιεπισκοπή στα Τίρανα. Θεωρείται η πιο πιστή απεικόνιση του Αγίου, στο πάνω μέρος αναγράφεται «Κοσμάς Ιερομόναχος», όπως συνήθιζε να υπογράφει τις επιστολές του. Πολλές από αυτές διασώθηκαν. Περίπου 60 επώνυμοι ζωγράφοι τον έχουν απεικονίσει με όλες τις τεχνικές ζωγραφικής. Έτσι έχομε περίπου 200 καταγεγραμμένες εικόνες του σε τοιχογραφίες, ελαιογραφίες, φορητές εικόνες, χαλκογραφίες, χρωμολιθογραφίες, δεσποτικές εικόνες, μικρογραφίες, σε ξύλο-πανί-χαρτί και ασήμι. Σχέδια του Αγίου με μολύβι-μελάνι-κάρβουνο και κιμωλία. (Ο συγγραφέας Μιχαήλ Χρ. Παντούλας περιηγήθηκε για τέσσερα χρόνια τα Βαλκάνια και έχει καταγράψει τις μονές τις εκκλησίες και τις ιδιωτικές συλλογές που βρίσκονται οι εικόνες του Πατροκοσμά). Οι εικονογράφοι του φιλοτέχνησαν 59 εικόνες που περιέχουν ειλητάρια και πολλά προσωνύμιά του. Μερικά από αυτά είναι: Ιερομόναχος, Πατροκοσμάς, Οσιομάρτυρας, Ισαπόστολος, Ιεροκύριξ, και μετά το 1925 Αιτωλός.
Κατά παράδοξο τρόπο τον Άγιο Κοσμά τον Αιτωλό τον σεβόταν και τον τιμούσε πολύ ο διαβόητος για την κακία και πανουργία του Αλή Πασάς των Ιωαννίνων. Αν και είχαν διασταυρωθεί οι δρόμοι τους μόνο μία φορά, αυτή ήταν αρκετή για να τον ωθήσει, όταν έγινε παντοδύναμος στην Ήπειρο και Δυτική Ελλάδα, να διατάξει την ανακομιδή των λειψάνων το 1813 και την κατασκευή ναού για τον Άγιο το 1814 στο Κολικόντασι. Σύμφωνα με Ευρωπαίους περιηγητές της εποχής διοργάνωσε λιτανεία με τα οστά του στα Γιάννενα το 1819 και γιορτές προς τιμή του. Σε κατηγόρους του ότι τιμάει έναν Χριστιανό απαντούσε: «δείξτε μου έναν Μουσουλμάνο καλύτερο από τον γέρο Κοσμά και εγώ θα του φιλήσω τα πόδια». Στην Μονή Παντοκράτορα στο Άγιο Όρος υπάρχει η σπάνια εικόνα του Αλή που κρατάει την κάρα του Αγίου ενώ μπροστά του εικονίζονται όρθιοι σε στάση σεβασμού η Κυρά Βασιλική, ο μητροπολίτης Βερατίου Ιωάσαφ Β’, ο σωματοφύλακάς του Θανάσης Βάγιας, ο ηγούμενος του Μοναστηριού στο Κολικόντασι και δύο ακόμα άτομα. Κάτω από την εικόνα αναγράφεται: «Ο Αλή πασάς ενεθυμήθη τον λόγον εκείνον του Αγίου Κοσμά, όθεν εμβαίνοντας εις το Μπεράτι και κράζωντας τον Δεσπότην των Βελεγράδων, τον επρόσταξε να κάμη την ανακομιδήν του Αγίου, την δε σεβασμίαν του Αγίου Κάραν λαβών ο ίδιος ο Αλή πασάς και ασκαρδαμικτί θεωρών είπε Ω αγία κεφαλή, όσα μοι είπες εις το Τεπελένι όλα μοι τα έδωκεν ο Θεός, αληθώς είσαι άγιος και παρά θεού απεσταλμένος, λυπούμαι δε πολύ διότι δεν ενεθυμήθηκα να σε ερωτήσω τότε και ποίον τέλος θα λάβω». (το κείμενο από το βιβλίο-λεύκωμα του κ. Μιχαήλ Χρ. Παντούλα «Κοσμάς ο Αιτωλός τα Εικονογραφικά 1779-1961»)
Στην λαϊκή παράδοση μία από τις προφητείες του Αγίου μιλάει για την συνάντησή του έξω από το Τεπελένι με τον Αλή και την μάνα του την Χάμκω που έβοσκαν τα πρόβατά τους. Η μάνα προσκύνησε τον καλόγηρο και του ζήτησε να προφητέψει το μέλλον του παιδιού της. Εκείνος ακούμπησε το χέρι του στο κεφάλι του μικρού Αλή και της είπε ότι θα γίνει μεγάλος και τρανός και ότι θα πάει στην Πόλη με κόκκινα γένια. Εκείνα τα χρόνια το να φτάσει κανείς στην Κωνσταντινούπολη ήταν μεγάλο επίτευγμα. Η μάνα του ευχαριστήθηκε με τα λόγια του και δεν φαντάστηκε ποτέ ότι πενήντα χρόνια αργότερα το αιματοβαμμένο κεφάλι του γιού της θα στελνόταν στον Σουλτάνο για την πιστοποίηση του θανάτου του…
Πολλές ήταν οι προφητείες του Αγίου. Όπου σταματούσε στις περιοδείες του μαζεύονταν κόσμος και τον άκουγε. Τους μιλούσε με απλό κατανοητό τρόπο, έστηνε έναν σταυρό, παρακινούσε για την κατασκευή ενός σχολείου και προφήτευε το μέλλον για τον τόπο χάρις στην μεγάλη του μόρφωση και την διορατικότητα του. Γνωρίζοντας την ιστορία κανείς αποκτά την ικανότητα να προβλέπει μακροπρόθεσμα. Λέμε ότι η ιστορία επαναλαμβάνεται. Ο Άγιος μέχρι τα 45 του χρόνια μελετούσε. Σπούδασε κοντά σε διάσημους δασκάλους της εποχής του στα διδασκαλία της Παρνασσίδας και Ναυπακτίας και στα είκοσί του χρόνια ολοκλήρωσε την εγκύκλιο παιδεία του. Πήγε στην Αθωνιάδα σχολή στο Άγιο Όρος και έκανε ανώτερες σπουδές επί δέκα χρόνια στην θεολογία και την φιλοσοφία.
Γεννήθηκε το 1714 στο Μέγα Δένδρο Θέρμου και εκεί στον τόπο καταγωγής του κάθε 24 Αυγούστου στην γιορτή του γίνεται λαμπρός εορτασμός. Ακόμα και στην δύσκολη εποχή της πανδημίας που βιώνει η χώρα, πλήθος κόσμου συρρέει στον προστάτη Άγιο της περιοχής. Η παρακαταθήκη του είναι πολύ αξιόλογη και ευρέως αναγνωρισμένη και αποδεχτή. Πολλές από τις σοφές προβλέψεις του έχουν επαληθευτεί και είναι θαυμαστό το γεγονός ότι εκείνα τα σκοτεινά χρόνια πρόβλεψε μέσα από τις προφητείες του την πορεία του Έθνους και της ανθρωπότητας τους επόμενους αιώνες.
Ας θυμηθούμε εδώ μερικές από αυτές:
Για την Καλάνα στο Χαλκιόπουλο είπε ότι θα σώσει πολύ κόσμο. (αποκλίστρα Καλάνας.)
Θα δείτε άμαξα στον κάμπο χωρίς άλογα να τρέχει γρηγορότερα από το λαγό.
Θα βλέπει ο ένας τον άλλον και θα μιλάει, ενώ η απόσταση θα είναι μακρυά, αμέτρητη αλλά θα μιλούν σα να είναι κοντά.
Με μια κλωστή θα ενωθεί όλος ο ντουνιάς και θα μιλούν.
Οι κλέφτες θα φύγουν από τα βουνά, θα έρθουν στις πόλεις, μέρα μεσημέρι καλοντυμένοι θα σας ληστεύουν.
Θα πετούν πουλιά με σιδερένιες μύτες και φτερά.
Θα βγουν σιδερένια άλογα, που θα τρέχουν πολύ γρήγορα.
Θα δεθεί όλος ο κόσμος με ένα σύρμα.
Φτιάξτε σχολεία, να μάθει ο κόσμος γράμματα. Μ’ αυτά θα λυτρωθεί το γένος. Σε κάθε χωριό μια εκκλησιά φτάνει. Η δεύτερη να γίνει σχολείο.
Οι άνθρωποι θα κάθονται στο τραπέζι μαζί αλλά δεν θα συνεννοούνται.
Οι πόρτες θα κλείσουν. Οι άνθρωποι θα φοβούνται να βγούνε έξω.
Οι αυλές μια μέρα θα γεμίσουν παλιοσίδερα…
Θα έρθει η ώρα που ο αδελφός θα σκοτώσει τον αδελφό και ο πατέρας τον γιο του.
Η Αγγλία μια μέρα θα περιορισθεί στο νησί της.
Πόσο αληθινά βγήκαν αυτά τα λόγια όλοι το αναγνωρίζουν…
Απόστολος Κων. Καρακώστας
