Παρουσίαση του Μεσολογγίτικου Ημερολογίου αφιερωμένο στα 200 χρόνια, 1826-2026

Κείμενο και φωτογραφίες Απόστολος Κων. Καρακώστας

Το «νοτισμένο» Σαββατόβραδο της 6^ης Δεκεμβρίου στο Μεσολόγγι, παρουσιάστηκε από τον Μορφωτικό Εκπολιτιστικό Σύλλογο Γυναικών Επαρχίας Μεσολογγίου «Η Θυσία» και την Περιφερειακή Επιτροπή Ισότητας της Περιφέρειας Δυτικής Ελλάδας το Ημερολόγιο του 2026.

Το ημερολόγιο το επιμελήθηκε η δημοσιογράφος και Δημοτική Σύμβουλος του Δήμου Χαλανδρίου κυρία Ευγενία Κατούφα, (βιογραφικό της δημοσιογράφου/συγγραφέως στο τέλος του κειμένου), είναι δε αφιερωμένο στον αγώνα των γυναικών, κατά τις πολιορκίες και την ηρωική Έξοδο του Μεσολογγίου πριν 200 χρόνια.

Η εκδήλωση πραγματοποιήθηκε στην ζεστή ατμόσφαιρα, της γεμάτης αίθουσας διαλέξεων/εκδηλώσεων, στο μέγαρο Χρυσόγελου, στο κέντρο του Μεσολογγίου.

H συντονίστρια κυρία Γεωργία Δημητρούκα, ταμίας του συλλόγου Μ.Ε.Σ.Γ.Ε.Μ. κάλεσε στο βήμα για ένα χαιρετισμό πρώτα την κυρία Αμαλία Βούλγαρη, Πρόεδρο της ΠΕΠΙΣ Περιφέρειας Δυτικής Ελλάδας, και κατόπιν την Πρόεδρο του Συλλόγου Μ.Ε.Σ.Γ.Ε.Μ. «Η Θυσία» κυρία Σοφία Μπακή-Φανουργάκη.

Η κυρία Βούλγαρη, η οποία έχει προλογίσει και το ημερολόγιο, μίλησε για τους αγώνες και τις θυσίες των γυναικών του Μεσολογγίου.

Ακολούθησε η Πρόεδρος της «Θυσίας» η οποία καλησπέρισε και καλωσόρισε τους καλεσμένους στην εκδήλωση με τα παρακάτω λόγια:

«Καλησπέρα σας, με ιδιαίτερη συγκίνηση σας καλωσορίζω στη σημερινή εκδήλωση-παρουσίαση ημερολογίου ατζέντας, αφιερωμένη στις γυναίκες του Μεσολογγίου-στις Μεσολογγίτισσες Ηρωίδες του 1826.
Το ημερολόγιο που παρουσιάζουμε απόψε δεν είναι απλώς ένα σύνολο από σελίδες, αριθμούς και μήνες. Είναι ένα ταξίδι στη μνήμη, μια γέφυρα που ενώνει τον δικό μας κόσμο με εκείνον των γυναικών που έζησαν και πέθαναν για την ελευθερία. Ένα ημερολόγιο που ξεφυλλίζοντας το δεν μετρά απλώς τις μέρες του χρόνου, αλλά τις στιγμές της αιωνιότητας. Είναι αφιερωμένο στις Μεσολογγίτισσες ηρωίδες του 1826 – στις γυναίκες που ύψωσαν το ανάστημά τους απέναντι στον θάνατο, γράφοντας με το αίμα και την ψυχή τους μία από τις ενδοξότερες σελίδες της ελληνικής ιστορίας….» (ολόκληρος ο χαιρετισμός της Προέδρου ακολουθεί στο τέλος του κειμένου).

Πολύ σύντομο χαιρετισμό-όπως το συνηθίζει άλλωστε-απηύθυνε και ο γλύπτης κύριος Ε. Τύμπας, κατόπιν προσκλήσεως από τους διοργανωτές της παρουσίασης.

Η ερευνήτρια/επιμελήτρια του επετειακού Ημερολογίου 2026, δημοσιογράφος και συγγραφέας κυρία Ευγενία Κατούφα, ήταν η κύρια ομιλήτρια για το άριστα επιμελημένο «μέσα κι έξω», ιστορικό, διαχρονικό και συλλεκτικό ημερολόγιο.

Μετά το πέρας της ομιλίας της δέχθηκε ερωτήσεις από το ακροατήριο στις οποίες απάντησε. Μάλιστα αξιόλογοι άνθρωποι των γραμμάτων και γνώστες της Μεσολογγίτικης ιστορίας, πρόσθεσαν διάφορες ιστορικές λεπτομέρειες για τα τότε συμβάντα, καθώς συνεχώς με κίνητρο την επέτειο των διακοσίων χρόνων έρχονται στο φως ξεχασμένα στο πέρασμα των αιώνων γεγονότα που καταγράφηκαν από Έλληνες της εποχής της Επανάστασης. Και από πολλούς Φιλέλληνες που όταν γύρισαν στις πατρίδες τους συνέγραψαν στην γλώσσα τους τις πολεμικές τους αναμνήσεις από την Ελλάδα του 1821.

Περίληψη της ομιλίας της κυρίας Κατούφα στην οποία παρατίθενται πλείστα ιστορικά στοιχεία για τις γυναίκες των πολιορκιών και της Εξόδου του Μεσολογγίου, ακολουθεί στο τέλος του κειμένου.

Το «Ημερολόγιο του 2026», ξεκινά με ένα ποίημα της δημιουργού του και προετοιμάζει έτσι τον αναγνώστη/χρήστη του για το πολύτιμο σε ποιότητα και πληροφορίες περιεχόμενό του.

Περιέχει πάνω από 30 πίνακες γνωστών ζωγράφων, Ελλήνων και ξένων φιλελλήνων, που εξυμνούν το Έπος του Μεσολογγίου και εστιάζουν στην πολύτιμη αγωνιστική συμμετοχή των γυναικών. (κατά την διάρκεια των ομιλιών σε οθόνη προβαλλόταν φωτογραφίες και πίνακες που κοσμούν το ημερολόγιο).

Το προλογίζουν-όπως γράφτηκε και πιο πάνω-η κυρία Αμαλία Βούλγαρη και η κυρία Αλεξάνδρα Ι. Γυφτογιάννη, επίτιμος πρόεδρος του Μ.Ε.Σ.Γ.Ε.Μ. «Η Θυσία» και απόγονος της Τασούλας Γυφτογιάννη, προτομή της οποίας κατασκεύασε με δαπάνη της. Γιατί πίστευε ότι είναι άδικο να μην τιμάται η γυναικεία συνεισφορά στο έπος του Μεσολογγίου. (Διαβάστε σχετικά εδώ: https://www.agrinionews.gr/mesologgitisa-exoditissa-tasoyla-gyftogianni/).

Επίκαιρες στιγμές της πολιορκίας, από τις 15 Απριλίου του 1825 έως την Ηρωική έξοδο και την ανατίναξη του Ανεμόμυλου από τον Ιωσήφ των Ρωγών στις 13 Απριλίου του 1826, περιγράφονται περιληπτικά στις αντίστοιχες ημερομηνίες του Ημερολογίου.

Αυτό είναι μια πολύ εξυπηρετική υπενθύμιση των κομβικών ιστορικών στιγμών της πολιορκίας.

Το ημερολόγιο του Μεσολογγίου για την επέτειο της εξόδου, αποτελεί το καλύτερο δώρο για τις γιορτές που πλησιάζουν και μπορεί όποιος επιθυμεί να το προμηθευτεί από το τουριστικό γραφείο Discover Messolonghi ή από την ταμία του Συλλόγου κυρία Σοφία Μπακή-Φανουργάκη στο κινητό τηλέφωνο: 693 645 5930 (απογευματινές ώρες).

Τέλος να πούμε ότι προσήλθαν στην ιστορική αυτή εκδήλωση περισσότεροι από όσους χωρούσε η αίθουσα, (πλέον των 100 ατόμων) και ότι μεταξύ αυτών την εκδήλωση παρακολούθησαν και οι παρακάτω: Ο Αρχιμανδρίτης πατέρας Γαβριήλ Κοκκώνης ως εκπρόσωπος του Σεβασμιώτατου Μητροπολίτη Αιτωλίας και Ακαρνανίας κκ. Δαμασκηνού, οι Αντιδήμαρχοι της Ιεράς πόλεως του Μεσολογγίου κύριοι: Χρήστος Βούρβαχης (καθήκοντα Καθημερινότητας-Περιβάλλοντος-Ανακύκλωσης) και Νικόλαος Παπανικολάου (καθήκοντα Πολεοδομίας-Πολιτικής Προστασίας-Βιώσιμου Τουρισμού).

Ακόμα ο κ. Ζαβιτσανάκης Διευθυντής του Ε.Ψ.Υ.Π.Ε.Α., η κα. Σιαμαντά από το «Παναγία Ελεούσα», εκπρόσωποι των συλλόγων: «Φίλοι της Λιμνοθάλασσας», «Βυρωνικής Εταιρείας» και του «Λαογραφικού συλλόγου».

Παραβρέθηκε και ο Αγρινιώτης γλύπτης κύριος Ευάγγελος Τύμπας που έχει φιλοτεχνήσει την εξαιρετική προτομή της Τασούλας Γυφτογιάννη και τους ανδριάντες των δυο κορυφαίων Ηρώων του Μεσολογγίου.

Του Δημογέροντα Χρήστου Καψάλη που ανατίναξε την μπαρουταποθήκη την βραδιά της Εξόδου, (Βλέπετε εδώ: https://www.gefyravergas.gr/2025/12/blog-post.html), και του Επισκόπου Ιωσήφ των Ρωγών που ανατίναξε το Ανεμόμυλο δυο μέρες αργότερα στις 12 Απριλίου, (Βλέπετε εδώ: https://www.agrinionews.gr/andriantas-iosif-rogon-empneysi-makaristoy-kosma-poy-ylopoiise-o-agriniotis-glyptis-vaggelis-tympas/).

Και σύμφωνα με το Ημερολόγιο του 2026 που παρουσιάστηκε, στις αντίστοιχες ημερομηνίες αναφέρεται: «…παρασύροντας στον θάνατο έγκλειστους και εχθρούς…»

Με το πέρας των ομιλιών τηρήθηκε ενός λεπτού σιγή και παίχτηκε ο Εθνικός ύμνος.

---------------------ο--------------------

Ακολουθεί ο χαιρετισμός της κυρίας Σοφίας Μπακή Φανουργάκη:

«Ήταν Απρίλης του 1826.

Η Ιερή Πόλη του Μεσολογγίου είχε αντέξει επί έναν ολόκληρο χρόνο πολιορκημένη από τις δυνάμεις του Ιμπραήμ και του Κιουταχή. Οι κάτοικοι λιμοκτονούσαν. Δεν υπήρχε ψωμί, ούτε σιτάρι, ούτε καν πόσιμο νερό. Οι άνθρωποι έτρωγαν ρίζες, ποντίκια, ζώα για να κρατηθούν ζωντανοί.

Οι καμπάνες δεν χτυπούν χαρμόσυνα, μα πένθιμα και περήφανα. Οι Μεσολογγίτισσες φορούν τα πιο καθαρά τους ρούχα, άλλες τις ανδρικές φουστανέλες, άλλες σταυροκοπιούνται κρατώντας τα παιδιά τους και προσεύχονται.

Ξέρουν τι τους περιμένει, κι όμως δεν δειλιάζουν. Προτιμούν να πεθάνουν ελεύθερες παρά να ζήσουν σκλάβες. Προχωρούν πλάι στους άνδρες, κρατώντας ό,τι βρουν για όπλο και τη φλόγα της πίστης στα χέρια. Η πόλη σείστηκε από το κουράγιο τους.
Δεν θρήνησαν. Δεν λιποψύχησαν. Βγήκαν μαζί με τους άνδρες στην πορεία προς την ελευθερία. Κι όταν όλα τελείωσαν, όταν η πόλη κάηκε και οι περισσότεροι σκοτώθηκαν, η θυσία τους έγινε σύμβολο για όλη την Ελλάδα — και για όλο τον κόσμο.

Ας θυμηθούμε μερικές από αυτές, γιατί κάθε όνομα είναι μια φλόγα που δεν έσβησε ποτέ.

Η Αλτάνη Ίγγλεζου, Η γυναίκα και οι κόρες του Νικολάου Μακρή Η Μεσολογγίτισσα Βαρβάρηνα, Η Κουρκουμέλη Τασούλα, γνωστή για τη δράση της στις προετοιμασίες της Εξόδου, Η Γυφτογιάνναινα- μορφή θρυλική, γυναίκα του λαού, πολέμησε με αντρίκια τόλμη και φορώντας φουστανέλα, Η Ελένη Σταθή, Η Χρυσάνθη Βορίλα, Η Χάιδω Γκόρπα, Η Λενιώ Μπότσαρη, Η Τασούλα Αϊβαλιώτη, Η Χάιδω Φαρμάκη, Η Πιτούλαινα, Η Αλεφάντω Ζανιά που έπεσε μαχόμενη στα τείχη, με ένα μαχαίρι στο χέρι και προσευχή στα χείλη, Η Καραγγελλέ, Η Ειρήνη Στασινοπούλου, μορφή φωτεινή, Η Λάμπρου Βαρούχα, δυνατή και ανιδιοτελής, Και τέλος, η Ελένη Στάικου, μια ακόμη μορφή πίστης και δύναμης, που αυτοτραυματίστηκε για να μην πέσει στα χέρια των Τούρκων.

Και πόσες ακόμη! Πόσες ανώνυμες γυναίκες, μάνες και κόρες, που δεν πρόλαβαν να γραφτούν στα βιβλία, μα χαράχτηκαν στην αιώνια μνήμη της ελευθερίας.

Το ημερολόγιο που κρατάμε σήμερα είναι ένας φόρος τιμής σ’ αυτές τις γυναίκες.. είναι μια γέφυρα.

Μια γέφυρα που ενώνει το 1826 με το 2026 — δυο αιώνες μνήμης και συνέχειας. Σε κάθε μήνα, σε κάθε σελίδα, υπάρχει μια ιστορία — μια υπενθύμιση ότι η ελευθερία δεν χαρίζεται· κερδίζεται. Είναι καρπός θυσιών, είναι αποτέλεσμα γυναικείων και ανδρικών ψυχών που δεν δίστασαν να δώσουν τα πάντα για ένα ιδανικό.

Αυτό το ημερολόγιο δεν είναι απλώς εργαλείο οργάνωσης· είναι μια πρόσκληση περισυλλογής.

Μια υπενθύμιση πως κάθε μέρα, κάθε μήνας, κάθε χρόνος είναι ευκαιρία να σταθούμε κι εμείς αντάξιοι της κληρονομιάς τους.

Κάθε φορά που θα το ανοίγουμε, ας θυμόμαστε τη φωνή της Βαρβάρηνας, της Τασούλας, της Ελένης, της Χάιδως, που μέσα από τη φωτιά της πολιορκίας έδειξαν τι σημαίνει να είσαι ελεύθερος άνθρωπος.

Η ιστορία τους δεν είναι παρελθόν· είναι πυξίδα.
Μας δείχνει τον δρόμο της πίστης, της ενότητας, της θυσίας και της αγάπης για την πατρίδα.

Κυρίες και κύριοι, Ας τις θυμόμαστε.
Ας τις τιμούμε όχι μόνο με λόγια, αλλά με πράξεις, με ήθος, με πίστη στα ιδανικά που εκείνες υπερασπίστηκαν.

Ας είναι το ημερολόγιο αυτό ένα μικρό κερί στη μνήμη τους.
Ένα "ευχαριστώ" που διαρκεί, για εκείνες που μας δίδαξαν πως η αληθινή ελευθερία έχει γυναικείο πρόσωπο.

ΕΥΧΑΡΙΣΤΏ ΚΑΙ ΤΗΝ Κα ΕΥΓΕΝΊΑ ΚΑΤΟΥΦΑ για την τόσο προσεγμένη δουλειά και επιλογή των κείμενων και των εικόνων. Δηλώνουν πάθος, αγάπη, περηφάνια και ακούραστο πνεύμα μπροστά στο μεγαλείο αυτών των γυναικών,

Δεν είναι ΜΕΣΟΛΟΓΓΙΤΙΣΣΑ αλλά σκέφτεται, ενεργεί και οργανώνει με τον μυαλό και την ψυχή Μεσολογγίτισσας.

Την ευχαριστώ από τα βάθη της καρδιάς μου

Επίσης θέλω να ευχαριστήσω και την πρόεδρο της ΠΕΠΙΣ –κα Αμαλία Βούλγαρη- ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΜΕΡΙΣΤΗ ΒΟΗΘΕΙΑ ΚΑΙ ΣΥΜΠΑΡΆΣΤΑΣΗ της ΓΙΑ

ΤΗΝ ΟΛΟΚΛΗΡΩΣΗ ΑΥΤΗΣ ΤΗΣ ΔΡΑΣΗΣ. Είναι μία κυρία που αισθάνεται και συναισθάνεται τον παλμό των γυναικών, προάγει και συνεπικουρεί κάθε προσπάθεια που φέρνει στο προσκήνιο την γυναίκα.

Την ευχαριστώ πολύ για όσα έχει προσφέρει μέχρι σήμερα στο σύλλογό μας.

θέλω να ευχαριστήσω όλο το Δ.Σ που βοήθησε στην πραγματοποίηση της σημερινής εκδήλωσης.

Τέλος θέλω να πω ένα μεγάλο ευχαριστώ στο Ζαχαροπλαστείο ΛΥΡΟΣ για την προσφορά των γλυκών. Βρίσκεται πάντα κοντά μας και μας γλυκαίνει με τις υπέροχες γλυκές του δημιουργίες».

-----------------------ο-----------------------

Ακολουθεί περίληψη της εξαιρετικής ομιλίας της Δημοσιογράφου και συγγραφέως κυρίας Ευγενίας Κατούφα:

Η Ιστορία της Πολιορκίας και της Εξοδου από την πλευρά των Γυναικών

Ό,τι ήταν η Τρίπολη για την Πελοπόννησο, ήταν το Μεσολόγγι για τη Στερεά Ελλάδα. «Κλειδί της Ρούμελης και του Μοριά κολώνα»! Πόλη νησί με αναπτυγμένη ναυτιλία, εμπόριο, βιοτεχνία, παιδεία, δικαιοσύνη, Παλαμαϊκή Σχολή… Στις 4 Νοεμβρίου 1821 με την άφιξη του Μαυροκορδάτου, έγινε και η έδρα της διοίκησης της Δυτικής Χέρσου Ελλάδος. Οι Τούρκοι ήθελαν οπωσδήποτε ένα το κατακτήσουν, πιστεύοντας ότι χωρίς το Μεσολόγγι στα χέρια τους δεν υπήρχε περίπτωση να καταπνίξουν την επανάσταση στην Πελοπόννησο.

Στις 25 Οκτωβρίου 1822 10.000 Τούρκοι, υπό τον Κιουταχή και τον Ομέρ Βρυώνη, και 3 τουρκικά πλοία, υπό το Γιουσούφ Πασά της Πάτρας, πολιορκούν το Μεσολόγγι από ξηρά και θάλασσα. Τα Χριστούγεννα επιχειρούν έφοδο, αλλά οι Μεσολογγίτες ήσαν προετοιμασμένοι, χάρη στην ειδοποίηση που είχαν από τον Γιάννη Γούναρη. Η οικογένειά του στην Άρτα δολοφονήθηκε, ο ίδιος έγινε μοναχός στη μονή της Κλεισούρας μεταξύ Μεσολογγίου - Αγρινίου.

Αρχές του 1823 ενώθηκε ο στρατός του Ομέρ Βρυώνη και του Μουσταή πασά με προορισμό το Μεσολόγγι. Τον Μάρτιο άρχισε ανακατασκευή του φρουρίου, με σχέδια του Χιώτη μηχανικού Μιχαήλ Κοκκίνη και τη βοήθεια του Μεσολογγίτη Κουτζούκη. Περισσότερα από 500 σπίτια κατεδαφίστηκαν για να υψωθεί το τείχος.

Οι γυναίκες βοήθησαν κουβαλώντας τεράστιες πέτρες. Τις έπαιρναν απ’ τα σπίτια τους. Γκρέμιζαν τις μάντρες τους, τα λιακωτά, ακόμα και δωμάτια. Κάθε νύχτα επιδιόρθωναν τις ζημιές στα τείχη, που είχαν ρωγμές από τον κανονιοβολισμό.

Στο σπίτι της Αλτάνης Ιγγλέζου συζύγου του Ιωάννη Ιάκωβου Μάγερ δημιουργήθηκε τον Φεβρουάριο του 1822 το πρώτο φαρμακείο και θεραπευτήριο της πόλης.

Οι Μεσολογγίτισσες έσχιζαν τα σεντόνια τους για να φτιάχνουν επιδέσμους, ετοίμαζαν αλοιφές για τους τραυματίες, και έτρεχαν να προσφέρουν νοσηλευτικές υπηρεσίες.

Αυτές τις γυναίκες, που η ζωή τους είχε αστικό χαρακτήρα, ντύνονταν με πολύτιμα ρούχα, είχαν μάθει γράμματα και έβγαιναν από το σπίτι τους μόνο για να πάνε σε μια γιορτή ή στην εκκλησία τις έβλεπες, τώρα να διασχίζουν τους δρόμους για πρώτη φορά, προκειμένου να συμπαρασταθούν στους πολεμιστές. Έλιωναν μολύβια από τα δίχτυα, πήγαιναν πίσω από τις ντάπιες για να μαζεύουν τα τούρκικα μολύβια, να τα ξαναχύσουν και να τα κάνουν βόλια, έδεναν τα φουσέκια, για να τα μεταφέρουν στο πεδίο του πολέμου και κάποιες φορές συμμετείχαν στα νυχτερινά γιουρούσια με τα όπλα ή με πέτρες, παίρνοντας τη θέση του άντρα τους στην ντάπια (ώστε εκείνος να ξεκουραστεί). «Οι πράξεις της γίνονταν όχι από ένστικτο, αλλά με γνώση και πλήρη συνείδηση…», γράφει η Ακακία Κορδόση.

Τον Ιανουάριο του 1824 ο Ελβετός φαρμακοποιός με γνώσεις ιατρικής και ειλικρινής φιλέλληνας Ιωάννης Ιάκωβος Μάγερ εκδίδει τα «ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ». Η εφημερίδα τυπωνόταν στο ισόγειο του σπιτιού της συζύγου του Αλτάνης.

Στις 15 Απριλίου του 1825 αρχίζει η δεύτερη πολιορκία. Όλοι οι κάτοικοι επιστρατεύονται. Η φρουρά κάνει αλλεπάλληλες εξόδους και απομακρύνει τους εχθρούς.

Μαζί τους το «Σώμα των Γελεκτσήδων», νεαρά αγόρια και νεαρές κοπέλες, οι οποίες ντύνονταν αντρικά και πρόσφεραν βοηθητικές υπηρεσίες ή πολεμούσαν σαν άνδρες συμμετέχοντας στις νυχτερινές εξορμήσεις.

Η Τασούλα Γυφτογιάννη, μαζί με τη Χρυσάφω ή Χρυσιίδα Καραγγελέ, σε όλη τη διάρκεια της πολιορκίας, τα βράδια γλιστρούσαν από τα αδειανά τους σπίτια και συγκεντρώνονταν συνήθως στα κατώγια… δουλεύοντας… στο χύσιμο του μολυβιού. Ακολουθούσε με επιδέξια χέρια το τύλιγμα. Ύστερα… φορτώνονταν τα βόλια και γραμμή για τις ντάπιες…

Η Αλεφάντω Ζανιά φόρεσε φουστανέλα και, με το καριοφίλι στο χέρι, έμπαινε στις πρώτες γραμμές των πολεμιστών της ηρωικής φρουράς κινούμενη εν μέσω βροχής σφαιρών. Με το παράδειγμά της και με τα τραγούδια της εμψύχωνε τους λιποψυχούντες, κατόπτευε το εχθρικό στρατόπεδο και έδινε πληροφορίες.

Οι πολιορκητές προσπάθησαν να δημιουργήσουν ένα ύψωμα έξω απ’ το τείχος, για να χτυπούν από εκεί την πόλη, αλλά οι Μεσολογγίτισσες σχημάτιζαν κάθε νύχτα αλυσίδα μεταφέροντας από χέρι σε χέρι καλάθια με το χώμα που έκλεβαν οι λαγουμιτζήδες, σκάβοντας μικρά τούνελ κάτω από το ύψωμα αυτό.

Πολλές γυναίκες φονεύθηκαν κατά τη διάρκεια της πολιορκίας, από σφαίρες ή διαμελίστηκαν από βόμβες. Τις βρήκαν τα βλήματα όταν είχαν πάει στο πηγάδι, για να γεμίσουν τις στάμνες τους με νερό ή την ώρα που πότιζαν τα ζώα τους. Επιπλέον 17 παιδιά, βρέφη έως έφηβοι/ες, έχασαν τη ζωή τους από τις ίδιες αιτίες, κάποια αυτά ενώ βρίσκονταν στην αγκαλιά της μητέρας τους. Πολλοί σκοτώθηκαν από θραύσματα βομβών, λίθων ή τα συντρίμμια των σπιτιών και του τείχους.

Κάποιες είχαν καταφύγει στη Ζάκυνθο, όπως μας λέει ο Σολωμός. «Επερπατούσαν τριγύρω γυρεύοντας για τους άνδρες τους, για τα παιδιά τους, για τ’ αδέλφια τους που επολεμούσανε. Στην αρχή εντρεπόντανε νάβγουνε και επροσμένανε το σκοτάδι, για ν’ απλώσουν το χέρι, επειδή δεν ήταν μαθημένες… Εβιαζόντανε και εσυχνοτηράζανε από το παρεθύρι τον ήλιο, πότε να βασιλέψη για νάβγουνε. Αλλά όταν επερισσέψανε οι χρείες, εχάσανε την ντροπή και ετρέχανε ολημερνίς…".

Για τις συνεχείς νίκες των Μεσολογγιτών κατά των Οθωμανών και ιδιαίτερα τις νίκες του ναυτικού γίνεται στις 4 Αυγούστου 1825 δοξολογία στο Ναύπλιο. Ο Αναστάσιος Πολυζωίδης εκφωνεί λόγο και για πρώτη φορά χρησιμοποιεί τον χαρακτηρισμό Ιερά Πόλη:

«Εις σε στρέφω τον λόγον μου, ω Πόλις Ιερά του Μεσολογγίου! Ιεράν σε ονομάζω και με σέβας βαθύτατον πατώ νοερώς σήμερον το έδαφός σου, συλλογιζόμενος τα τεράστια κατορθώματα, τα οποία τοσάκις ήδη διενεργήθησαν εις την περιφέρειάν σου. Αντεστάθης προ τριών χρόνων εις δώδεκα χιλιάδας Αλβανών. Οχυρωθείσα μόλις, ετρόμαξες τους εχθρούς.

Ιεράν σε ονομάζω και ιερά τω όντι είσαι, διότι από την πρώτην αφετηρίαν του παρόντος αγώνος έμεινες ακεραία και αμόλυντος, μηδέποτε καταπατηθείσα από τους βεβήλους των βαρβάρων πόδας.

Ιεράν σε ονομάζω τέλος πάντων, διότι ηξιώθης να έχεις ζώντας μεν προμάχους, αποθανόντας δε ιερά κειμήλια τα κόκκαλα του Κυριακούλη Μαυρομιχάλη, Μάρκου Μπότσαρη, Στρατηγού Νορμάνου, Βύρωνος…».

Στις 5 Οκτωβρίου ο Κιουταχής απέσυρε το κουρασμένο πεζικό του βορείως του Αγίου Αθανασίου στις υπώρειες του βουνού. Πλήθος οικογενειών που είχαν μεταβεί στον Κάλαμο για ασφάλεια, επέστρεψαν τότε στο Μεσολόγγι. Έτσι όμως καταναλώνονταν ταχύτερα τα ήδη λιγοστά τρόφιμα.

26 Φεβρουαρίου κυριεύεται το Βασιλάδι, στις 28 Φεβρουαρίου ο Ντολμάς και την 1^η Μαρτίου το Αιτωλικό συνθηκολογεί. Ο Ιμπραήμ, απαίτησε την παράδοση των όπλων και όλης της περιουσίας. Επέτρεψε να φύγουν όλοι πλην ενός ατόμου. Οι Αιγύπτιοι διάλεξαν την κόρη του Ιω. Κουρκουμέλη Τασούλα, η οποία μεταφέρθηκε στην Αίγυπτο, στο χαρέμι του Ιμπραήμ, όπου έμεινε οριστικά.

Από τα μέσα Φεβρουαρίου του 1826 οι Μεσολογγίτες άρχισαν να στερούνται ακόμα και το ψωμί, διηγείται ο Κασομούλης. "Η Βαρβάρηνα με άλλαις δύο φαμελειές έσφαξαν ένα γαϊδουράκι και το έφαγαν.. Άρχισαν να σφάζουν άλογα, μουλάρια, σκύλους, γάτες… αλλά και αυτά τα ζώα τέλειωσαν σε τρεις μερες…", μας πληροφορεί ο Κασομούλης.

Στις 25 Μαρτίου οι δύο στρατάρχες, με ισχυρή δύναμη επιχειρούν να καταλάβουν το νησί Κλείσοβα, απέναντι από το Μεσολόγγι. Η Χρυσάιδω Καραγγελέ, ειδοποίησε αμέσως τον Κίτσο Τζαβέλλα. Οι κοπέλες φορτώνουν τα πριάρια με τα πολεμοφόδια και τα νεροβάρελα, «Οι γυναίκες των βιβαριτών αφόβητοι περιέρχονται διανέμουσαι ύδωρ και φυσίγγια εις τους μαχομένους», γράφει ο Γ. Αινιάν. Έτσι 137 αγωνιστές αντιμετώπισαν πολεμικά σώματα από 6000 καλά εκπαιδευμένους στρατιώτες, που είχαν την καθοδήγηση από Γάλλους αξιωματικούς. Η νίκη αυτή αναπτέρωσε το ηθικό των ελεύθερων πολιορκημένων. Όμως η πείνα έγινε πια ανίκητη.

Τα τρόφιμα τελείωσαν, τα ζώα τελείωσαν. Οι πολιορκούμενοι αναγκάστηκαν να φάνε και καβούρια, φύκια, αλμυρίδες, χελιδόνια, δέρματα, ακόμα και τις σόλες των τσαρουχιών τους. Οι γυναίκες, ξερρίζωναν τα χόρτα, που φύτρωναν στα τείχη. Βρέθηκαν στην σκληρή και ανάγκη να φάνε και ανθρώπινο κρέας.

Πολλοί πέθαιναν από τα βόλια, από πληγές, από αρρώστιες, από την εξάντληση και την ασιτία, άλλοι από δυσεντερία εξαιτίας των ακάθαρτων τροφών. Μερικοί από τους νεκρούς, μη έχοντας συγγενείς να τους κηδέψουν, έμεναν άταφοι στο ύπαιθρο και η αποσύνθεσή τους μόλυνε τον αέρα που μύριζε φρικτά.

Την 1^η Απριλίου ο Μιαούλης κάνει άλλη μία προσπάθεια να εφοδιάσει το Μεσολόγγι, αλλά δεν έχει αρκετά πλοία ούτε αρκετούς ναύτες για να αντιμετωπίσει δύο αυτοκρατορικά ναυτικά! Ακολουθούν ναυμαχίες, αλλά υπερισχύουν οι εχθρικοί στόλοι.

Στις 6 Απριλίου 1826 αποφασίζεται η ηρωική Έξοδος! Η απόφαση για την ηρωική έξοδο ήταν κοινή και από τα δύο φύλα.

Πήραν την ευλογία από τον αρχιερέα τους και άρχισαν τις προετοιμασίες. Οι περισσότερες γυναίκες φόρεσαν αντρικά ρούχα και οπλίστηκαν όχι μόνο με πιστόλια, αλλά και με βαρείαν σπάθην.

"Όπλα εδόθησαν εις όσους εκ των παίδων εφαίνοντο αρκετά ρωμαλέοι και οι πιο όμορφες μουτζούρωναν τα πρόσωπά τους για να κρύψουν την ομορφιά τους".

Όσοι εκ γήρατος, τραυμάτων ή ασθενείας ήσαν ανίκανοι να κινηθούν, κλείστηκαν στην πυριτιδαποθήκη, δηλαδή το σπίτι του προκρίτου Χρήστου Καψάλη, στο οποίο ετοίμαζαν τα φυσίγγια και γενικά τα πολεμικά εφόδια.

Μέλη της ίδιας οικογένειας αποχωρίζονταν άλλοι μεν βαδίζοντας προς τον βέβαιο θάνατο, άλλοι δε να εξέρχονται με την ελπίδα της σωτηρίας. «Όταν τα πρόσωπα που έμειναν οπίσω, απεχαιρετούσαν τους συγγενείς και τους φίλους των, η σκηνή ήτο αληθώς σπαραξικάρδιος», γράφει ο Θωμάς Γόρντον.

Την ώρα του εσπερινού, χτύπησε η καμπάνα και ο επίσκοπος Ρωγών Ιωσήφ έψαλλε δέηση για την υγεία και σωτηρία, τέλεσε και μνημόσυνο για τους πεσόντες. Κάποιοι γράφουν ότι έψαλλε και την εξόδιο ακολουθία. Πολλοί εξομολογήθηκαν και κοινώνησαν των αχράντων μυστηρίων.

Οι Μεσολογγίτισσες κρέμασαν στα παιδιά τους χαϊμαλιά, για προστασία, «έκαψαν τα κρεβάτια τους για να μην μαγαριστούν, λιβάνισαν τους τάφους των νεκρών τους, πότισαν τα μικρά τους παιδιά αφιόνι για να μην ακουστούν, έδωσαν όπλα στα μεγαλύτερα, φίλησαν τα κατώφλια των σπιτιών τους και ξεκίνησαν». Καμιά δε λιποψύχησε, συμπληρώνει η Ακακία Κορδόση.

Οι στρατιώτες φίλησαν το χώμα του Μεσολογγίου τα οχυρώματα, την θύρα και τις σκάλες και ακολούθησαν με δάκρυα και αναστεναγμούς.

Η Λενιώ Μπότσαρη κρατούσε τη σημαία του σώματος των Σουλιωτών, δώρο της τσαρίνας Αικατερίνης Β΄ προς τον Τούσια Μποτσαρη. Επειδή φαινόταν από μακριά, δίπλωσε τη σημαία, την έκρυψε στον κόρφο της και με προτεταμένο το κοντάρι, άνοιγε δρόμο στους αγωνιστές σκοτώνοντας πολλούς εχθρούς.

Ο Κίτσος έσπευσε την τελευταίαν ώραν του ξεκινήματος και προσπάθησε να περάσει έφιππος την τάφρο από το στενότερο μέρος της, για να μην καθυστερήσει. Το ζώο πήδησε, αλλά έπεσε στην τάφρο και κόλλησε στη λάσπη. Εκείνος κατόρθωσε, να αναπηδήσει προς την όχθη και βρήκε άλλο άλογο και έτρεξε να συναντήσει τους στρατιώτες του.

Η αρραβωνιαστικιά του η Αγρινιώτισσα Βασιλική, εκ των ηρωίδων του Μεσολογγίου που προχωρούσε δίπλα του, αρρώστησε. Την έκαιγε ο πυρετός. «Ο Π. Σωτηρόπουλος την κόβει στον ώμο του και την παραδίδει στον Kίτσο μετά δυο ημέρες που τον αντάμωσε». (Φωτιάδης)

Το σώμα του Δημ. Μακρή σαν οπισθοφυλακή βγήκε τελευταίο. Μαζί του ήσαν και πολλές Μεσολογγίτισσες… Συνωθούνταν για να περάσουν τη γέφυρα και έκαναν πολύ θόρυβο. Από τον συνωστισμό πολλές γυναίκες με τα βρέφη τους και μερικά παιδιά έπεσαν στην τάφρο. Οι εχθροί άρχισαν να πυροβολούν εναντίον τους. Ο Θανάσης Ραζηκότσικας σκοτώθηκε την ώρα που προσπαθούσε να διευκολύνει την έξοδο των γυναικοπαίδων από την ντάπια Λουνέτα.

Ο εχθρός όμως αγρυπνεί, είναι ειδοποιημένος και ενώ η φρουρά προχωρούσε μέσα από το εχθρικό στρατόπεδο, στην φάλαγγα με τα γυναικόπαιδα ξαφνικά ακούστηκε μία κραυγή ‘’Πίσω, Πίσω στα κανονοστάσια’’! Οι Μεσολογγίτες στράφηκαν προς τα πίσω, οι εχθροί τους ακολουθούν… Καθώς πλησιάζουν, κάποιοι αγωνιστές που είχαν μείνει πίσω, θέτουν πυρ στους υπονόμους. Όλη η πόλη φλέγεται…

«Οι γυναίκες που επέστρεψαν, πολέμησαν σαν τους άντρες, με δόντια, με μαχαίρια και σπαθιά και όταν βρίσκονταν σε δεινή θέση, ρίχνονταν με δύναμη πάνω σε όποιο σπαθί πλησίαζε, για να σκοτωθούν με το πρώτο, έπεφταν σε πηγάδια, ή δάγκωναν τη γλώσσα τους για να πεθάνουν. Πριν όμως σκοτωθούν αυτές, σκότωναν τα παιδιά τους», συμπληρώνει η Ακακία Κορδόση,

Είδαν μητέρα να ρίχνει τα παιδιά της στο πηγάδι και να γκρεμίζεται και αυτή. Άλλες έπεφταν από τις στέγες ή τα μπαλκόνια μαζί με τα παιδιά τους. Άλλες ρίχνονταν στις φλόγες, άλλες στα πηγάδια, άλλες στη λίμνη. Μερικές που συλλαμβάνονταν, άρπαζαν το μαχαίρι από τα αιμοσταγή χέρια των διωκτών και το βύθιζαν στα στήθη τους, αναφέρει ο Σπύρο Μήλιος.

Στο σπίτι του Καψάλη οι νεώτερες βγήκαν στα παράθυρα για να τραβήξουν τους εχθρούς. Εκείνος έψαλλε νεκρώσιμους ύμνους και συχνά επαναλάμβανε «μνήσθιτί μου Κύριε». Όταν είδε ότι είχαν μαζευτεί πολλοί, έθεσε πυρ στην εκρηκτική ύλη. Η γη εσείστη, η θάλασσα αναταράχτηκε, ενώ σπίτια πέτρες κεραμίδια, πτώματα και όπλα τινάχτηκαν στον αέρα.

Στον κάμπο έξω από την πόλη η φρουρά δέχεται επίθεση από το ιππικό. Παρ΄ όλα αυτά αρκετοί καταφέρνουν να φτάσουν στο σημείο συνάντησης στο μοναστήρι του Αη Συμιού. Τους περιμένει όμως και εκεί ένα σώμα ένοπλων Αλβανών, που σκότωσε 500.

Μετά από 10 ημέρες έφτασαν στην Άμφισσα 1.300 μαχητές…. Οι λιγοστές γυναίκες ήσαν κυριολεκτικά γυμνές. Οι άντρες τις έντυσαν με νωπές προβιές προβάτων και αιγών που έσφαξαν κατά τη διαδρομή τους. «Το μεγαλύτερο τίμημα των θυσιών κατέβαλαν οι γυναίκες… Το Μεσολόγγι δεν ήταν έπος των ανδρών αλλά και των μεγαλόψυχων γυναικών του. Το θάρρος των γυναικών ήταν πιο δύσκολο από το θάρρος των ανδρών», τονίζει ο Σαράντος Καργάκος.

Στις 12 Απριλίου 1826 ο Επίσκοπος Ρωγών Ιωσήφ μετά από 2ήμερη αντίσταση, προβαίνει στην ανατίναξή του Ανεμόμυλου, παρασύροντας στον θάνατο τους έγκλειστους και τους εχθρούς.

Για μεγάλο διάστημα νεκρική σιγή επικρατούσε στο Μεσολόγγι. Λίγοι οι ζωντανοί, έμοιαζαν με δραπέτες από τον κόσμο των νεκρών. Παντού βρίσκονταν πτώματα, ανθρώπινα μέλη και αίματα σκορπισμένα. Δυσοσμία και μολυσματικές αναθυμιάσεις γέμιζαν τον αέρα μέχρι το φθινόπωρο που οι βροχές έπλυναν το έδαφος. Για πολύ καιρό ακόμη κείτονταν ασπρισμένα οστά σκόρπια εδώ κι εκεί.

Μετά την απελευθέρωση επισκέφθηκε το Μεσολόγγι ο Καποδίστριας και, με εντολή του, τα οστά συγκεντρώθηκαν και τοποθετήθηκαν στον κήπο των ηρώων.

Η κ. Ευγενία Κατούφα αναφέρθηκε συγκεκριμένα και σε μερικές εξοδίτισσες.

Η Τασούλα Ντάτση ήταν η ‘'ακριβοθυγατέρα’' του καπετάν Φίλιου. Τη νύχτα της Εξόδου η πήγε ως την ντάπια, όπου ο πατέρας της, βαριά λαβωμένος, έδινε τον ύστατό του αγώνα και πήρε την ευχή του. Αιχμαλωτίστηκε, αλλά ελευθερώθηκε μετά από τρία χρόνια και παντρεύτηκε τον αγωνιστή Γιάννη Γυφτογιάννη.

«Ζήσασα υπέρ τα εννενήκοντα έτη, ότε ηννόησεν εγγίζοντα τον θάνατόν της, έδωκεν εις τας περιποιουμένας αυτήν πολυπληθείς συγγενείς της αυτολεξεί την ακόλουθον εντολήν της:

‘’Μωρές τσούπες! Εγώ πεθαίνω ύστερα από ολίγην ώραν, ν’ άτε το κλειδί από την κασέλα μου, να την ανοίξετε, και κάτω κάτω από τα σκουτιά μου θ’ αυρήτε μια καλή μου φορεσιά και μ’ αυτή να με θάψετε χωρίς άλλο και τότε θα έχετε την ευχή μου, μ’ όλη την καρδιά μου’’. Ότε μετ’ ολίγον απέθανεν, ήνοιξαν την κασέλα της και ανασκαλίσαντες αυτήν εξεπλάγησαν, ευρούσαι αντί γυναικείας ενδυμασίας, ως εφρόνουν, ολόκληρον ανδρικήν άριστα διατηρουμένην και την οποίαν έφερε κατά την πολιορκίαν και αυτήν την έξοδον», γράφει ο Ν. Μακρής. Η ιστορία της ενέπνευσε αγγλίδες δημοσιογράφους και λογοτέχνιδες να γράψουν φλογερά άρθρα για το τι μπορεί να κάνει μια γυναίκα, ενσιχύοντας έτσι το φεμινιστικό κίνημα στην Ευρώπη.

Η Χρυσάνθη Βορίλα κατά την Έξοδο κρατούσε στην αγκαλιά της το βρέφος της δεμένο με πανί πάνω σε μια εικόνα της Παναγίας. Η μητέρα αιχμαλωτίστηκε και την ίδια στιγμή πέταξε κάτω το κορίτσι με την εικόνα, για να μην πέσουν στα χέρια των εχθρών. Το βρήκαν όμως άλλοι εξοδίτες και το έδωσαν στον πατέρα του. Η Χρυσάνθη ελευθερώθηκε μετά από δύο χρόνια, αφού ο άντρας της Κωνσταντίνος κατέβαλε λύτρα.

Η αδελφή της Χρυσάιδω Καραγγελέ έλαβε μέρος σε όλον τον ιερό και ένδοξο αγώνα και διακρίθηκε για τις αρετές της. Ήταν παντρεμένη με τον αγωνιστή Γεώργιο Καραγγελέ. Βρισκόταν πάντα στο πλευρό του, μέχρι που αυτός έπεσε ηρωικά. Κατάφερε να γλυτώσει στην Έξοδο, πήγε με 6 άλλες γυναίκες στη Δερβέκιστα. Αργότερα παντρεύτηκε σε δεύτερο γάμο τον Γεώργιο Κοντζακάρη ή Μπαγιώργα. Όταν οργανώθηκε στο Μεσολόγγι μία έκθεση με κειμήλια του Αγώνα, ζήτησαν από τη Χρυσάιδω τη στολή της. Αυτή την φίλησε και την παρέδωσε, αλλά με δάκρυα στα μάτια, ζήτησε από τον απεσταλμένο να την προσέχει, γιατί ήθελε, όταν πεθάνει, να την ντύσουν μ’ αυτήν.

Η Τασούλα Αϊβαλιώτη σύζυγος Νίκου, ακολούθησε τον άντρα της κατά την Έξοδο, τον έσωσε τραυματισμένο και κατάφερε να τον μεταφέρει σε ένα έρημο μοναστήρι κοντά στον Αχελώο.

Η Αικατερίνη Βλοχαϊτοπούλα από το χωριό Σπολάιτα της Τριχωνίδας κλείστηκε το 1825 στο Μεσολόγγι με τη μάνα της Λεϊμονιά. Κατά την Έξοδο τραυματίστηκε, και ο Αρβανίτης Σουλεϊμάν έπιασε αυτήν και τη μητέρα της αιχμάλωτες, αλλά τις απελευθέρωσαν. Από τα τραύματα δεν μπορούσε να μιλήσει καλά.

«Η Ειρήνη Λάμπρου Βαρούχα βγήκε μαζί με τον άντρα της, αυτός σκοτώθηκε, αλλά εκείνη δεν έκανε πίσω. Συνέχισε να προχωρεί κτυπώντας ασταμάτητα. Ήταν 48 χρονών.

Η Ειρήνη Στασινοπούλου, σύζυγος Κωνσταντίνου, όπως την έσερναν για την Αρβανιτιά, έκοψε με τα δόντια της τη γλώσσα της.

Η Χάιδω Φαρμάκη (σύζυγος Μαυρομμάτη) είχε πέντε παιδιά, τα οποία πέθαναν όλα κατά τη διάρκεια της πολιορκίας από την πείνα και τις στερήσεις. Τη νύχτα της εξόδου αιχμαλωτίστηκε και μετά απελευθερώθηκε

Η Ζαμπία Στάικου, μητέρα της Περσεφόνης Στάικου-Γρίβα, ήταν «εξ’ εκείνων των παρεβρεθεισών και πολεμησασών.

Η Πιτούλαινα, ήταν ηρωίδα Μεσολογγίτισσα, διασωθείσα κατά την Έξοδο. Καπετάνισσα με τα όλα της. Οι παλιοί μολογούσαν παληκαριές απίστευτες γι’ αυτήν.

Η Αλτάνη και ο Μάγερ ακολούθησαν τη φρουρά. Αυτός είχε το γιαταγάνι στο χέρι, η Αλτάνη στο πλευρό του κρατούσε το ένα κοριτσάκι τους και κοντά τους η υπηρέτρια Σάνα κρατούσε το άλλο. «Εξήλθον του φράχτη και 400 μέτρα από την τάφρον εις την σημερινήν θέσιν Αρμυράκι, παρά τα βυρσοδεψία, ο Μάγερ με την οικογένειά του έπεσαν», (Κασομούλης).

«Η Σουλιώτισσα Σάνα, πολεμά λιονταρίσια και σώνεται. Ώσπου πέθανε, κράταγε τ’ αντρίκια ρούχα που φόρεσε στην Έξοδο και τα ‘δειχνε».

Η Ελένη Στάικου αιχμαλωτίστηκε, αλλά, για να μην μεταφερθεί στα σκλαβοπάζαρα και ατιμαστεί, πήρε ένα κουτάλι και έβγαλε το ένα της μάτι. Τον Απρίλιο του 2018 ο απόγονός της κ. Κωνσταντίνος Ζαρόκωστας, παραχώρησε το γιλέκο της στο Ιστορικό Μουσείο "Διέξοδος" του Κέντρου Λόγου & Τέχνης της Ιεράς Πόλεως Μεσολογγίου.

«Το Μεσολόγγι όσο ήταν ελεύθερο αποτελούσε τον προμαχώνα της Ελλάδα, αλλά και η πτώση του αναζωπύρωσε το πνεύμα του φιλελληνισμού», κατέληξε η κ. Κατούφα. Στη Γαλλία, στην Αγγλία, στις Κάτω Χώρες, στη Γερμανία, οι Ευρωπαιοι έκαναν εράνους για τη συγκέντρωση χρημάτων και υλικών για τους Έλληνες. Με τα χρήματα αυτά εξαγοράστηκαν πολλές εξανδραποδισθείσες γυναίκες που είχαν πωληθεί στα σκλαβοπάζαρα. Πολλές αναγκάστηκαν να παντρευτούν εκεί στα ξένα, κάποιες που γύρισαν από την Αίγυπτο ήσαν τυφλές από ένα μικρόβιο του Νείλου. Μία γύρισε παράλυτη, από την κακομεταχείριση.

Αυτές που επέστρεφαν ήσαν κυρίως οι μάνες, τα κορίτσια τι απέγιναν;;; Επιστρέφοντας οι περισσότερες δεν βρήκαν ούτε ένα κεραμίδι να μείνουν, δύο αυτοκτόνησαν από την πολλή ανέχεια. Έμειναν μόνες, άρρωστες, άπορες, πεινασμένες, πρόωρα γερασμένες…

Κάποιες έκαναν αίτηση στην Επιτροπή Εκδουλεύσεων και Θυσιών και περίμεναν κάποια ελάχιστη ανταμοιβή, αλλά δεν έλαβαν τίποτε… Εκατοντάδες είναι ακόμη οι ηρωίδες του Μεσολογγίου, που όμως η επίσημη ιστορία τις άφησε στην αφάνεια και στην λήθη. Αξίζει να τις ανακαλύψουμε και να μάθουμε τις λεπτομέρειες της ζωής και του αγώνα τους.

Το φθινόπωρο του 1828 ο κυβερνήτης Ιω. Καποδίστριας επισκέπτεται το Μεσολόγγι και δίνει εντολή να συγκεντρωθούν τα οστά για να τοποθετηθούν σε ένα κοινό μνημείο . Είναι ο ΚΗΠΟΣ ΤΩΝ ΗΡΩΩΝ.